La hèita de Mossur de Benac, Senhor de Pojalèr

par [Raphaël Lamaignère]

 [Sommaire Doazit]
[Endic de las poesias deu R.Lamanhèra]

       Cette jolie légende reste toujours vivante dans l'esprit des gens de St-Aubin, et on se la passe de génération en génération. Et cependant, du seul point de vue de l'histoire, on ne voit pas très bien comment le seigneur de Bénac, marquis de Poyaler, aurait pu en être le héros. Celui-ci vivait au seizième siècle ; et les expéditions des Croisés en Terre-Sainte avaient pris fin trois cents ans plus tôt. Il ne saurait donc s'agir en ce conte charmant, que d'un vieux récit populaire, comme on en rencontre à propos d'autres tours en ruines comme celle de Poyaler, soit en Gascogne, soit surtout en Bigorre.

       Trois parties distinctes dans cette pièce :

La première, nous montre le seigneur ruiné au jeu, faisant un pacte avec le diable, mais bientôt pris de remords, et décidant de partir en Terre-Sainte délivrer le tombeau du Christ.

La deuxième, nous représente la châtelaine, d'abord affectée par la séparation d'avec son mari, et songeant bientôt à se faire une nouvelle existence, pendant que le diable apparaît à Bénac, prisonnier, et s'offre à le transporter à Poyaler, pour empêcher le pire.

La troisème partie, raconte les aventures de Bénac, sous les haillons d'un mendiant, dévoilant sa véritable identité, et… le mariage manqué de la marquise avec un seigneur des environs.

*

*   *

I

Bèth temps a de l'istoèra…               
                        Au tuc de Pojalèr,
Benac, lo joen marquís, n'avè que desolèr.
Valent e bèth sordat que tornava de guèrra
On a tot enemic avè hèit minjar tèrra.
Mès, d'anugèr que petrilhava au nid
E, darrèr la paret, que's sentiva banit.
- "Açò qu'a pro durat, ce's disó ! Qu'èi moneda,
"Escuts com pèiras au Gave en un còrn de cabeda.
"A çò que'm pòt servir de me'us tant ensacar ?"
E, de noça en plasers que se'us esperrecà.
------------------
Tà benlèu, qu'avó mau : lo de la maridèra,
E que trobà l'esclòp shens tròp de parlotèra,
Tan plan qu'a Pojalèr
Que chucàn lo bonur com gat lèit au salèr.
Piosa, arridenta, adreta,
Qu'èra la senhoreta ;
E per tot Sent-Aubin, duncò passat lo Los
Eths que hesèn lo monde urós.
*
Mès lo Benac, un jorn, deu jòc en companhia
Que tournà curt, com après ua sangnia.
Que possa lo cledòt… Era que l'atendè.
- "Praubina, ce'u disó, qu'èi pres mau suu sendèr,
"E de frèbe dejà qu'èi trempat la camisa."
- "Qu'avetz donc de travèrs ? Parlatz ! Que m'ac cau díser."
- "Ne'vs dòlitz pas… Un còp escalorit,
"Au crit deu hasalhòt, doman, serèi guarit…"
*  *  *  *  *
Pas la mendre estelòta au cèu ne s'arparava,
Mès, lo Benac au lièit que virava-barava.
Leugèr com un lebraut,
Benlèu que dà lo saut ;
Puish, a l'escuderia
Que met la sèra a la poria.
Preus tucs de Sent-Aubin perseguit preu gahús,
Preus tojars de Mailís e las gòrças deu Mus,
En çò deu haur d'Aulès viste après que devara.
- "On ès, hòu, Peirolet ?"                      
                    - "E qui m'apèra, adara ?"
- "Jo, lo Benac. Lhevé-t ! De't parlar qu'aurí gai."
- "Lo Benac ?.. Que sufeish... Qu'arribi shens delai !"
E qu'estaca preu còth la bèstia qui henilha
Pendent que l'aut, dehens, hè càder la cavilha.
Un òmi qu'òrb la pòrta, a tastas, tot pè-nud,
Malhet e laganhós, cap pelat, pòt henut.
- "En aquesta òra, ací ? Que's passa donc per vòste ?"
- "Aluca ! T'ac dirèi tant que trémpim ua ròsta.
Qu'as poder, s'èi comprés, e qu'ès un chic sorcièr..."
- "Sorcièr ? Pas mei qu'aquò... N'èi pas que destraugèr.
- "Sas pas se trobarí moneda en çò deu diable ?"
- "Que crei quiò."                                       
                  - "Qu'es vertat ?"                         
                                 - "Per jo, qu'es tot vistable."
- "Anueit ?"                                          
           - "Anueit !"                                
                      - "E donc, parlam deu noste ahar ;
A penas s'èi lo temps, praube amic, de bohar..."
Autanlèu lo sorcièr dab un burc que torneja
Un topin escamat devant la chaminèia ;
Qu'i mescla sang de sèrp, un crapaut, sagin doç,
E tot dab dus tanòcs qu'ac hè borir de pos.
- "Tot que's devira plan... Anatz-ve'n, shens forçada,
Dunc'au gua deu "Passada".
Un òmi qu'i serà... Sautatz lo ponticòt,
E hatz per tèrra un cerc dab aqueste horcòt."
- "Quant te devi, garçon ?"                          
                         - "Ne pàrlim pas d'estrena..."
- "A jo m'an ensenhat que calè tostemps préner.
"Tè !.."                                               
       - "Gran mercí, mossur !"                        
                             - "Hè donc plan, Peirolet !"
- "E vos, avisatz-ve de har lo virolet !"
Com dit, mieja òra après, au tròt de la cavala
Qu'arriba shens trebucs... Que sauta, que destala,
E, suu rai de la lua aporada preu cèu
Que mèrca lo gran rond dab la branca d'agreu.
Negue com un bohon, la perpèra lusenta,
Escaishalat, guarrut, dab un èrt qui plasenta,
Un omiàs que s'aprèssa.                          
                       - "Adiu, Benac ! Com va ?
Que soi lo ... dequerò... Tè, paré-m lo cabà !
D'escuts e de loís d'aur que't pòrti plenha saca."
- "A ! qu'ès tu, lo ?..."                                   
                     - "Caré-t ! Qu'as fenit d'estar maque."
- "Abans d'anar mei lonh ; que vorrí saber que't dar."
- "Ací qu'as un papèr. Signé-u shens destardar..."
- "Mès, aqueth paperòt, jo ne'u poirí pas léger ?"
- "Si, b'au mens de segur !.. Hè-te'n passar l'enveja !"
E lo marquís, tot teut, estomagat,
Que vedó hoselhar com dus arnauts de gat.
- "Alòm ! Hè viste ! Au cèu, la lua dessús la brosta
Que s'alonca dejà... Que m'atenden a noste !"
E devath la lustror
Que lejó dab terror :
- "Au diable lo Benac senhor de nòbla raça,
A tot jamei que's da pr'aquesta paperassa.
E, dempuish uei signat, sòus que'n receberà
A pishadas, se vòu, tot jorn tant que viurà."
L'òmi, dab un ponchon que's tira sang d'ua venha :
Qu'i trempa un caneròt :                                 
                       - "Vam ! signa aquí, shens crànher.
E dens lo sacotòt
Tu qu'auràs l'escutòt."
- "Es donc segur ?.. Ditz-me se poish partir tranquille."
- "Menteishi pas jamei. Paraule d'Evangèli !"
Eishentiva, ua cagèca enter temps que cuicà,
E, suu crit, lo Benac que mancà darrocar.
Puish, dens un eslambrec, en bodigant la tèrra,
L'òmi que s'eslurrà dab un pet de tonèrre.
------------------
Lo Benac, mèste en pè, senhor gran hartanèr,
Au diable, suu camin, que's dèva presonèr.
Eth, qui mossur curè dens la glèisa encensava,
Eth, qui devant l'autar, pietadós, s'avançava,
Que vienè, lo hastiau, lonh de casa, aqueth ser,
Per un punhòt d'argent arnegar la soa fe.
Lavetz, largant la brida a la soa cavalòta,
Au castèth que se'n torna… Au lheit eth que s'aclòta,
Qu'escota… Mieja nueit ! Arren n'avè botjat…
Sol, cantava au porèr lo hasan en·holiat.
*
E lo Benac, dempuish, que menhà bèra vita :
Adaisa que's tirava a tot pas la perpita ;
E com chivau de bèth colièr
Plan que chucava au ratalièr.
De Doasith a Tartàs, de Monthòrt a Caupena
Ne vedèn nat larèr com lo son tant despéner ;
Tan plan qu'un chic pertot, shens saber la vertat,
Que disèn qu'entau diable eth que s'èra ahutat.
Portant, au bèth castèth que s'i hesè tapatge ;
L'un jorn, qu'èra molenda, unh aut còp pet d'auratge.
Lo marquís, tot matin que's lhevava mosquiu ;
Serventas e vailets tot que l'èra carquiu ;
Ad arreish ne disè nhac de bona paraula,
E que'n vadè moscard com meishant gat qui nhaula.
E lo sabat, la nueit,
Que s'entenè preu teit.
La man qui avè signat per temps que l'escosiva,
E, tot jorn rebutat, de mei que s'encasiva.
N'avè pas nat mainatge, e que l'èra la mort.
Qu'avè donc pleitejat ; mès, lo Cèu qu'èra eishord.

II

Contra los Turcs, un jorn, lencut shens trabucada
Un monge que prechà pertot la malhucada :
- "Lhevatz-ve ! Diu qu'ac vòu !
"Tots en abans, la crotz suu còr !"
Benac entau combat de partir que grasiva :
- "Mei longtemps malurós jo ne poish pas mei víver,
Ce's disó… Qu'èi pecat, e qu'èi hèit deu pelièr.
"E donc, que partirèi sordat o cavalièr !"
Aqueth jorn qu'arribà, tròp lèu tà la marquisa.
Que's balhàn dus potics shens arren podé's díser,
E tots los "Pojalèrs", lo berret a la man
Que'u sohetàn bon viatge e de s'ac virar plan.
------------------
Lo temps per Pojalèr, triste, que s'eslurrava,
E la dauna tendent com ua vit que plorava ;
Aus parents, aus vailets, même aus mei bons amics,
A penas se podè responé'us a penhics.
Atau, de malandrèr chaque jorn que's secava
E deu bonur passat la flor que s'esbrecava.
Suu pitèr de Mailís, en tot senhorejar,
En voatura a chivaus que's hesè carrejar.
Devant la Vierge, aquí, la charmantina esposa,
Còr clavat que disè, l'èrt tota ploricosa :
"Mair deu bon Diu,
"Jo, lo mau-viu
"Que'm senti bàter ;
"Qu'es partit tà combàter
"Tau vòste Hilh, en tot aunor
"Lo menh senhor.
"Qu'a bròja espada e man valenta ;
"Eth, au dever jamei n'alenta
"Vos, guardatz-me'u de tot dangèr ;
"Yo, tiratz-me de l'anugèr.
"Que harí donc, s'èri soleta
"Prauba poleta ?
*
Los òmis lonh de casa acerà que cadèn,
Dab la hami, la set, los tots que se n'avèn ;
Mès, lo Benac tilhut en abans qu'arrolhava
E, com casses au bòsc, enemics qu'escalhava.
Cent còps a revèrs man que'u mancàn talhucar,
Cent còps a dreta man mortalha qu'aclucà.
Mès, un jorn, au combat los turcs en galopada
Presonèr que'u hesón en lo croishint l'espada.
------------------
L'an d'après, tau país los senhors que tracàn,
Mès, lo de Pojalèr qu'estó portat mancant.
- "Que s'es mort, ce disón, au hum de la batalha."
E dens tot lo castèth, duncò la vailetalha
La larma a l'uelh dab sarra-còr,
Tots que prenón lo dòu.
*
Atau pendent sèt ans… Mès, tot mau que s'arranja,
E la Benac benlèu que cercà la loanja.
Que's minjà lo chegrin, que tornà joenejar,
E tot com a vint ans que partí gainejar.
Los valents, los gormands, amics de l'arridèra
De lègas que vienèn escarrà'u la padèra :
Tripas e porquet fresc, grilhadas de lapin,
Lèbes de Malavath, saussissas deu topin,
Polardas e capons, palomas e becadas,
Qu'ac en·hornavan tot en bonas pelucadas.
E pendent aqueth temps, noste praube Benac,
Lo dit sus l'armanac,
Que comptava los jorns, los mes e las setmanas
En shirgant au trabalh preus camps e per las lanas.
Au temps urós de Pojalèr
Au bon fricò deu son taulèr,
A la charmantina dauneta
Que pensava tendent, en har la cançoneta :
- "Jo, s'a Diu platz, que tornarèi,
"E tu, diablàs, t'escanarèi."
*
Un matin, pair e mair que s'aperàn la hilha :
- "Tu, qu'ès soleta e shens familha
"Cau tornà't decidar
"Mainada, a't maridar.
"Lo senhor de Benac qu'a hèit la culheveta
"E ne pòts pas tostemps víver com ua praubeta.
"Que't vam cercar tot nau
"Lo bèth garçon qui-e't cau."
Gaujosa, e tanlèu dit, la nosta marquisòta
Que's tirà l'aneron ; e, tota envejosòta,
"Com volhitz ! ce disó ; trobatz-me lo galant
"E que haram l'ahar de cap entà cap d'an."
Dab lo prince navèth qu'estón las acordalhas,
E que reglàn las esposalhas.
Tres còps a Sent-Aubin deu sièti prechader
Las anonças qu'anàn tau jorn maridader.
------------------
Un diluns qui, croishit, manejava l'arpega
Lo Benac devant eth que's véid un òmi negue.
- "Hòu, valent !"                            
             Austanlèu, que s'arrèsta, enlusit,
E que s'arreconeish l'omiaràs de Doasith.
- "Ne sas pas ?.. Au castèth que's hè gran maridatge,
"E la dauna, doman, que passa au marcandatge."
- "Quiò ?.."                                  
          - "Mès, tu que pòts enqüèra tot sauvar ;
"Que't carqui sus l'esquia e que vam destravar.
"Que'm gaharàs preus còrns, e puish, shens segotida,
"Còp hèita la sortida,
"A Pojalèr seram tots dus
"Au tòc de l'angelús.
"En pagas, que'm deràs quauques escarraduras
"Quan te sèrvin suu plat potatge o mascaduras."
- "Sonque aquò !"                            
                - "Tant de bon ! vam, apité't ací,
"N'am pas de rèsta temps se vòlem reussir."
- "Ne poirí pas cambià'm e préner la valisa ?"
- "Qu'ès pro bròi, vè, garçon, entà'u balhar la bisa !"
E lo Diable, deu còth
Que's tira lo licòth.
Haut, dessús las montanhas,
Per planas e campanhas,
Qu'arribàn sus la mar
Shens se tròp escamar.
- "Hè lo signe de crotz !"                            
                    - "A ! qu'èi bròi pro de'm tiéner !"
- "Signé-t ! o, gran pelièr, que te'n poirés soviéner !.."
- "Me'n f…ichi !"                                      
               - "Qu'as plan hèit ; si non, qu'aurés gostat
"Com prenen preu pesquèr hum e banh de santat."
E, hala, hala-tu, finida l'estirada
Que destalàn, com dit, au pos de l'escurada.

III

Lo canon que petà de d'òra suu tarrèr
Pendent que lo hasan carracava au porèr.
Tà benlèu qu'arriban las madamas flocadas,
De ribans, de colièrs totas amonacadas.
Donzèlas, donzelons, en se tiéner preu braç
Preu borg de Pojalèr qu'aloncavan lo traç.
L'aram deus pastissòts, lo sent de las cosinas
A tots los envitats qu'eslargivan las minas ;
E los de Malavath
Parelh com au sabat
Au son deu còrn e de la viòla
Que dançavan en piòla.
Preu miei de 'queth bèth monde, un òmi barba-long,
Avalat, arronhós, mancat preu pantalon,
Acodilhat pr'un can qu'espiava entà la noça.
- "Un praube !" ce hesèn… E qu'obrivan la borsa.
Mès, duncò Sent-Aubin, quauques pas en arrèr,
En chancant que seguí dab lo son macorrèr.
*
Tots, en glèisa parada, a l'òra de la missa
Dab los nòvis qu'entràn, l'arrenha plegadissa.
- "E'vs voletz, com se hè, l'un e l'aut enter vos ?
Ce disó lo curè, guilheret, aus espós.
Lavetz, deu hons deu pòrge ua vutz que s'esbarreja :
- "Mossur, vòste sarmon bien mau que tamboreja…"
- "E jo vorrí saber qui vien de pleitejar !"
E, deu banc deus cagòts, en tot camotejar
Un praubet que s'avança :                            
                        - "Un mot, se ne'vs deranja ?"
- "Vòste nom, sivoplet ?"                          
                      - "Lo nom ? Arren d'estrange ;
"Mès, que vieni, mossur, disé-vs shens badinar
"Que la madama, ací, ne s'i pòt pas tornar.
"Lo Benac n'es pas mort com benlhèu e s'ac pensa,
"E, sonque a Pojalèr que voi hà'u confidença."
N'estó pas qu'un sisclet… Mès, en tirant lo mus
Lo curè que tracà tà lèu los oremús.
"Menhs chers hrairs, ce disó, que'm pren la virolèra ;
"Finim la batalèra.
"E tots entau castèth
"Que vatz montar d'un trèt.
"Jo que v'atenderèi, tranquille, tant que calhi
"Pendent que lo praubet dab madama batalhi…"
Au galant tot açò que balhava a pensar,
E dejà que vedè qu'anava engorgossar.
- "Aquesta que'm calè, ce's disó, tà har mélher !
"Praube bonur perdut, on donc t'anarèi cuélher ?"
------------------
Un còp a Pojalèr, noste maque hardit
Deu puble que s'aprèssa.                   
                       - "Endòra, v'ac èi dit,
"Madama, lo Benac que ronla e que gorlèra,
"E qu'a bona piulèra.
"Credetz-me ! Qu'es vitèc e n'es pas lonh de 'cí ;
"Mèmes, de'u véder lèu ne'vs hèssitz pas socí…"
Blanca com un linçòu, la nòvia qu'enterbuca,
E que recéut suu còr com un truc de malhuca.
Que'u hèn béver un gorrup, que'u fretan los templons
E que's torna quilhar preu miei deus donzelons.
- "On es ?"                                          
          - "Là, devant vos !… Sajatz deu reconéisher !"
- "Vos, qu'ètz mossur Benac ? Arren n'ac hè paréisher !
"Vos, tan vielh e tant lèd,
"Qu'ètz lo senhor de Pojalèr ?
"Nani, là, n'ac poish créder !"
- "E donc, là, qu'ac vatz véder !"
E, los dits a la boca, eth que larga un shiulet.
Austanlèu, deu costèr que s'enten un nhaulet,
E, lo codic en l'èrt, la canha destacada
Qu'arriba a tot galòp en lo dant ua lecada.
Que siula un segond còp, e lo vielh chivalòt
Que monta en henilhant deu hons deu casalòt.
La nòvia qu'a comprés e qu'a fenit d'arríder,
Que vira, vara, enlà, mieitat estamborrida.
Lavetz, lo vente-crus, en tirà's lo bonet
Que'u ten un bèth anèth.
- "E'u conéishetz ? ce'u dit… Ne hèssitz pas la pèga,
"E dab jo shens ahics tornatz préner l'arrèga."
Qu'estó pro… Deu marquís era au còth que sautà
E dus potics hesó petar.
------------------
Entau nòvi mancat que s'estirava l'òra…
Tà benlèu qu'entenó retrenir per dehòra
La tralha d'un chivau… Qu'èra l'òmi d'ahars
Qui vienè ta disé'u que podè descohà's,
E portà'u d'esquilhòts un plat de la madama.
- "Mercí, totun", ce ditz… E qu'aloncà la cama…
E lo praube curè
Com lo fiançat n'avó qu'a tirà's en arrèr.
Lo breviari suu braç e tripa enqüèra vueita
Qu'anà véder au carmalh se sopa èra cueita.
*
La noça n'estó pas çò que n'avèn pensat ;
Mès, totun que tiràn poson deu vin boçat.
Plat sus plat, regolats, longtemps après patrolha
Jamei per lo castèth ne hesón tant fristolha.
Daunetas e senhors amassas, a dançar
Que s'i trempàn lo crin duncò s'escrapançar.
Mès lo marquís, crispon, com jus de vinagreta
A tot hum deu fricò hesè tiron-tireta.
- "Anatz-me, sivoplet, cuélher los bèths pelhòts ;
"Mes ne minjarèi pas sonque un punh d'esquilhòts."
A tot bocin, Benac de travèrs qu'avalava,
E la nòvia tanben per cantèr que's dolèva
- "Senhor de Pojalèr, qu'ètz malaud, o çò qu'es ?
"Ò ! disetz-me perqué !
"Que'vs cau donc entà'vs plàser ?
"E preféretz jambon, confit, ueus a la brasa ?"
- "Amiga, credetz-me, ne soi pas vergonhós,
"E que v'ac dirèi tot quan sii mei agunhós."
Dens un coenh, ariçat, un canhàs que ronhava,
De cap entau Benac qui, tanbenh, e'u guinhava.
- "Tè, hòu, gran galapian, chapa hòrt, amusé-t !
E que l'envia un punh de cròishs sus lo muset.
L'alimaut, austanlèu, la coda enter las camas
En lairant qu'òrb ua gauta on flamban duas eslamas,
E pr'un horat deu mur, arparat sus los pès,
Dab un pet eishentiu que sauta a tot travèrs.
Senhors, ducs e barons, daunas e mossuralha
Que tremblàn com s'eishenta, a bèths còps, l'auseralha.
E, longtemps, suu mantèth,
Aus coishòts que condàn la hèita deu castèth.
*
Lo can, se vertat es, com raconta l'istoèra
Qu'èra lo rei demon ; e qu'ac creden enqüèra.
Mei hòrt qu'aquò : pr'on eth passà
Jamei maçon n'apedaçà.
E preu trauc tot aliant nodat per las agèras
Entau sabat, pareish, que pojan las sorcièras.
*
*   *
Los vielhs de Pojalèr, que'vs diràn que Benac
S'avè de paninon sonque minjat un nhac,
Jamei preus camps lo blat n'auré hèit la pielada ;
S'avè de picapoth but la mendre golada,
Qu'aurén podut copar las vits dab lo frutèr
Shens que jamei beriac podossi har santè.
Au diable, lo senhor bròi que tornà la pausa ;
D'abòrd, que's convertí. Puish, reglant tota causa,
Que bastí la gleisòta on lo can nhaulador
Entà reconeishé'u tan plan e s'escadó.
Bon cretièn que's muishà, serviciau, large e brave ;
Entau bon Diu jamei ne's hicà nada trava ;
E, dens lo bròi castèth que viscó tant vielhòt,
Que mei n'avè caishaus quan lo portàn au clòt.

 [Sommaire Doazit]
 [Raphaël Lamaignère]
[Endic de las poesias deu R.Lamanhèra]