Istoeròtas contadas preu Rafaël Lamanhèra
[Retorn de cap a l'endic de las òbras deu Rafaël
Lamanhèra]
Lo pòrc deu Petiton
Que guardèvam los pòrcs !
Lo maridatge mancat
L'ivronha qu'a tostemps reson
Lo holanda de la Rosalia
Las espincetas
Urós los cappelats
Lo hèr de lissar
L'avesque e lo gemèr
La leçon de catequisme
Lo Petiton de Lateulèra
Lo viatge deu Capderon
La tabaquèra deu regent
Lo fratèr de campanha
Las esclopetas deu Bertran
La mieja de la Catinon
N'i a pas vaishèra dehens !
Temps de pelèra ! Lo pòrc deu Petiton
Lo
hilh capdèth deu Guisharnaut qu’avè deishat de machar tèrra, e qu’èra partit,
suu conselh d’un amic, barejar las arruas de Bordèu. Un mestí com unh
aut !... Atau pensèva, chens tròp de forçaduras, acapà’s entà mei tard
quauques petitas arrentas !
Mes
lo noste escarraire que s’apercebó viste que ne viven pas a la vila en shucant
los branons de
l’escoba ! Que s’i perdè las maishèras ; e la soa fumelòta que’s demandèva
se ne’s deishudaré pas, quauque matin, prima e froncida com ua platuisha
d’Arcaishon !
Lo
Loison qu’escrivó donc a son pair, en lo pregar de’u fornir un porquet, manièra
de’s tirar la hami de dessús. E lo Petiton, tostemps bravolàs, que’s hicà en cèrcas
de la bèstia ; e ueit jorns aprés que prenè lo camin de monthòrt, de cap
entà la gara.
Que
tusta au guichet, e un emplegat, qui
parlèva puntut, que l’òrb lo sarralhòt :
-
Vous desirez ?
-
En v’ac pregant, mossur, que vorrí enviar un pòrc entau hilh qui damora a
Bordèu.
-
Un porc ?
-
E oui, mossur. Atau s’apèra. Que v’estona donc tant ? E que vorrí tanbei
s’èra briga possible, que’u hesóssitz partir de tira, pr’amor que l’atenden
doman, entà’u tubar dijaus. Lo gojat, acerà, que pagarà çò que si òp !
-
Alors, c’est un port dû ?
-
Un qué ? Un pòrc dû ? Ah, nani, mossur ! Per ma fe per la mia,
jo que l’èi pagat, e pas dab pèths de castanhas. Demandatz d’ec au Jan de
Labodiga.
-
C’est bien possible ; mais c’est quand même un port dû ?
-
Jo que v’asseguri que non ! A noste lo defunt pair, dab lo Bon Diu sii,
que’ns disè sovent com açò : « Macos, mes aunèstes ! » Jo,
un volur ! Ah ! mossur !
-
Allons, allons, brave homme !...
-
Ah ! que soi brave, adara ? Qu’ac pòdetz díser ! La Mariana, la
mia defunta companhia ne v’i heré pas tornar... Mes preténder qu’aqueth pòrc,
jo l’èi pas pagat !...
-
Je ne l’ai jamais dit. Le tout est de s’entendre, et je vais vous appeler ici
le monsieur à casquette...
-
E donc, soit ! Ne demandi pas mélher !
Lo
chef de gara qu’arriba :
-
S’èi plan comprés, lo hilh que deut pagar quan arribi la bèstia ?
-
Oui, mossur.
-
Lavetz, qu’es en port dû !
-
Alòm bon ! Vos tanben que v’i hícatz ? Jo que’vs juri e que
v’arrejuri, austant vertat que soi lo Petiton de Guisharnaut, aqueth pòrc qu’es
lo menh, e lo menh que serà... Adara que m’atz vist ! E puishqu’i a tant
de chapatoères entad aquera prauba bèstia, se lo hilh e la vòu, que se la vieni
cuélher !...
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°175 mars 1982, p. 17)
Que guardèvam los pòrcs
Lo
general Lamarque, vadut a Sent Sever, qu’èra de bon corau !
En
1794, dab un punhòt de sordats, que talhà un complet sus mesura a 1700
espanhòus devant Fontarabia ; e de ‘çò que damorà que hasó ua tarribla
moleta.
Còp
hèita la matracada, que tornà au país ; e quan sabón qu’arribèva, que
corrón de pertot : los canons que petàn, las clòchas que’s jumpàn, e lo
pitèr de Morlana que mancà virà’s de parts de cap entà l’Ador !
Fenida
la parada, un paisan de Perèr, beròi rasat de fresc, blosa penenta aus genous, que s’avança entad eth en lo
tiéner la man :
-
Adiu hòu, Maximien ! E com van los ahars ? Ne’m coneishes pas
mei ?
-
Non pas aumens de segur !
-
Ne’t rapèlas pas donc ?... Lo Jan de Bernat, de d’auts còps, qui avèn
plaçat en çò deu Bordanava ?... Qu’èram amassas a l’escòla, e qu’acodilhèvam
los pòrcs de cap a Senta-Aulàsia !...
-
Tè qu’es vertat! Jo que guardèvi los menhs, mes tu hòu, los deus auts!
E
lo praube malestruc que se’n tornà capòt devant lo compliment de l’ancian
porcatèr !
R. Lamaignère
(bull.
Notre Dame des Champs, n°177 juin-juillet 1982, p. 18)
Lo maridatge mancat !
Lo Titon de Laureda e lo Jausèp de
Mugron, que’s rencontran dens la Paulina deu Mont.
- E donc, com va, ce ditz lo Titon
au Jausèp, en lo téner la man ?
- Pas tròp mau, ce’u respon lo Jausèp ;
mes, que’m hèi benlèu vielh, e totas las misèras que se m’apitan dessús !
- Mes, garçon, n’es pas lo moment de
pensar ad aquò !... Que disen que maridas la hilha, e qu’as ua chança
tarribla... N’es pas un emplegat de banca lo pretendut ?
- Tè, ne me’n parlis pas !
Que’n soi enqüèra a mitat pèc !...
- E aquò ?
- Figura’t, mon amic, que l’èi
recebut tot dimenge pendent tres mes ; e com me’u volí amilhar, la hemna e
jo que ns’avèm pres a Monthòrt ua cosinèra famusa, qui coneishí... Que pòts
créder, los bons tròç... e l’ausèth que s’arregolèva chaque còp e que n’i
hiquèva en per los sòus... Que pensèvi aver reussit !...
- E lavetz ?
- E donc, lo mei bròi de l’ahar,
quan a calut préner ua decision, ne saps pas çò qu’es arribat ?...
- Non !
- E donc, que m’a deishat la hilha,
e que s’a prés la cosinèra !
R. Lamaignère
(bull.
Notre Dame des Champs, n°178 août-septembre 1982, p. 17)
L’ivronhe qu’a tostemps reson !
- Hatz atencion a vos, ce ditz un
jorn lo medecin a un client qui l’aimèva tot cru... Que bévetz tròp, e qu’atz
aquí lo hitge qui’vs balharà cuentas, se ne v’i prénetz guarda... Ne viuratz
pas longtemps, praube òmi, se ne dèishatz pas lo pinton !
- Òh ! mossur lo doctur, ce’u
respon lo Pierrinon, lo menh hrair là, n’a pas jamei bevut que lèit, e ne l’a
pas empechat de partir bien joen !
- Quenh atge avè, donc ?
- Cinc setmanas, mossur !
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°178 août-septembre 1982, p. 17)
Lo holanda de la Rosalia
Un jorn, lo Bernaton, lo defunt
benedit de Pèira, que’s sentí malaut ; e lo huec de la frèbe que’u pojà,
pojà, dinc au pic de 40.
N’avè pas jamei avut dens la vita la
mendre trabucada ; mes aquest’ còp, lo mau que l’avó lo dessús, e que
mandà lo medecin.
« Là, mossur, ce’u disó
tristament, quan lo vedó arribar, que soi fotut... partir que cau ; lo
Mèste que comanda ! »
Lo doctur que’u tasta lo pols, que’u
presteish l’estomac, las tripas e lo hitge, e que se’n torna en branlant lo
cap. Que passa a la cosina on la Rosalia l’atendè en plorant suus tisòcs, e
que’u ditz : « Ne va pas, non... briga, mes briga. Ne l’ac hècitz pas
véder, mes que v’avertèishi : las aigas que’u van montar au còr, e que
se’n va anar com un piòc... Que tornarèi doman... ».
Com èra dit, lo medecin que tornè, e
finida la consurta, que va trobar la Rosalia : « adara qu’es
perdut !... Pas la pena que’u balhi remèris ; que seré getar los sòus
per la fernèsta. Se’vs demanda, balhatz-lo a minjar çò que volhi. Adishatz, e
coratge sustot ! »
Partit lo medecin, la Rosalia que
se’n va cuélher la Justina, la permèra vesia... : « Ve’n me cercar lo
curè, çe’u ditz, e que’u pregaràs de viéner véder lo Bernaton... ; se ne’u
hè pas benh, ne’u herà pas mau ». E que part.
Mieja òra aprés lo curè
qu’arriba :
- « E donc, com va ? ce
ditz, en trucant a la pòrta.
- « Òh ! lo praube, ce’u
respon la Rosalia, qu’es juste au cap ! Hatz tot çò que calhi... que v’aten ! »
Que veid lo malaut, que’u signa los
papèrs, e que’u ditz en lo sarrant la man : « A part quauqua pistacha
qui prenès de quan en quan, que te’n pòts anar tranquille, qu’as tot çò que cau
entà passar preu portau deu cèu !... Sustot, ne’t trompis pas de camins...
au revéder... E quan te disin qu’arribi, que’m vieneràs arcuélher... adiu,
praube Bernaton ! ».
Un còp sola la Rosalia que se’n va
entà la crampa, e que demanda au malaut, roi com un piment d’espèci, e dejà
cort de len :
- « E donc, Bernaton, va
mélher ? As enveja de quauqu’arren ? Parla : que soi ací entà’t
servir ! ».
L’aut qu’òrb a mieitat la perpèra,
que’u ditz :
- « Òc que soi bien flac, e
que’m sembla qu’un bocin que’m tiraré la hami de dessús. ».
- « Çò que’t heré
plaser ? »
- « E donc, tè, un petit nhac
de hromatge, saps deu qui ès anada crompar ger e qui as hicat aquí au hons deu
cabinet. »
- « Holanda ? Mes n’i
pensas pas, Bernaton ? Tot sonque aquò !... Ne vorrés pas totun que
l’anassi començar entà tu ?... Que l’aví crompat entau disnar deu ton
enterrament ! ».
R. Lamaignère (bull. Notre
Dame des Champs, n°180 décembre 1982, p. 20)
Las espincetas
Lo
Janòt de Vidala que s’èra anat maridar dab ua richa ertèra, e los parents de la
gojata que se l’avèn sabut amilhar pr’amor deus sons ardits. Valent qu’èra lo
garçon, abinle deus sons punhs, agradiu entà tots, tà plan que la belle-mère d’esperança que disè a las
vesias en agudant los pòts :
« Joens
d’aquera traca, ne’n tròban pas mei suus camins, e lo Bon Diu que n’a copat lo morle ! »
Passat
lo jorn esposalici, lo gendre ne vedè pas que lustrors au larèr e suu navèth
camin de la vita. Mes, ce ditz lo provèrbe, tot cotèth nau que talha, o se
talha pas que luseish...
Entà
benlèu, qu’arribà la molenda !
Joens
e vielhs que se n’avón entr’eths ; que començàn a s’espiar de còrnaclin, a
har la nhica-nhaca e finalament... que passàn aus patacs !
Lo
Janòt que deishà d’estar la pasta deus òmis e, pr’un còp, que’s gahà lo
tisoquèr dessús la Madelina !
Qu’estó
fenit e que caló anar cantar vrèspas en çò deu tribunau. Aquí que hesón la
bugada, e lo jutge que devó raperar a l’ordi la dauneta en·holiada...
-
Mossur lo Jutge, que demandi reparacion !
-
De çò qu’avetz a’vs plànher ?
-
Que m’a mancada escaborrar !
-
Qu’es possible, Madama ; mes lo rapòrt de la polícia ne’n parla mème
pas ! E jo, mensh que n’agi la berlua, ne’vs tròbi pas la mendre
escarronhada.
-
Portant, mossur lo Jutge, que v’asseguri...
-
Mes, Madama...
-
Òc, qu’aurí volut que vedóssitz com pishèva la sang !
-
Jo n’ac sèi ! Ne coneishi pas que l’enquèsta : parla papèr !
-
D’accòrd, Mossur. Mes que chanjaretz d’avís, se vedètz en quenh estat e m’a
hicat las espincetas !
R. Lamaignère
(bull.
Notre Dame des Champs, n°182 mars-avril 1983, p. 16 ; et n°193
octobre-novembre 1984, p.19)
Urós los cappelats
Lo
Lavinhòta e lo Cantagrith, dus ancians de quatorze, que’s tròban a Dacs, devant
la Hont Cauta, un vrèspe de marcat. Urós de’s tornar véder, que se’n van lampar
un pinton e har dus istoeròts...
-
Lavetz, ce ditz lo Lavinhòta, que va tostemps la bòta ? N’as pas, au gran
per-ma-fe, briga chanjat dempuish que ne t’èi pas vist !
-
Qu’ac dits tu !... mes jo que m’ac sei e que vadi vielh dab lo temps qui
passa. Espia, tè... que m’èi benlèu perdut tot lo creishon... Ah ! aquera
fotuda guèrra !... Que la pàgam adara !
-
E jo tanbenh, tè, que vadi pachòc e bograment en·hastiat... Arren ne va !
lo trabalh, los soucis, los ahars...
Ne sèi fotre pas quan tot açò e’s tornarà apedaçar... Mes quan i pensi, qu’as
tostemps la Suseta hardida ?
-
Que va... Mes, era tanben, que hè com los camarades ; e qu’es benlèu tota
cappelada... Qué vòs, a sheissanta dètz ans que l’es permetut !
-
Arren preu peu, ce ditz lo provèrbe... Mes pr’aquò, garçon, qu’as dab era, ue
famusa chança !
-
Perqué ?
-
Eh bé, pr’amor que ne heratz pas vosautis, com se veid tant alhors, au mens,
ne’vs gaharatz pas au peu !
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°183 mai-juin 1983, p. 18)
Lo hèr de lissar
L’òmi
qui pinta qu’a tostemps hèit un triste portrèit ; mes la hemna beuranhèra
qu’es un tablèu mei triste enqüèra ! Uei lo jorn, la confrairia de ‘queras
beriagòlas qu’es establida pertot, e qu’arrecapta austan plan las joenas com
las vielhas.
Atau
qu’èra la Nineta de Lostau, qui, deu matin au ser, vint còps au mensh, hasè lo
passarrua de la cosina au chai, lo pinton o lo vèire a la man.
Lo
son Petiton que’n vadè pèc, e que’u hasè com açò lo chapitre :
« Pendarda la qui ès ! Qu’i deisharàs lo cuer dab la toa
vinòrra ! Que’m hès passar honta ! E per chic que duri, que seràs
benlèu com aqueths ibronhàs qui s’an perdut la cleca, e qui ne saben pas mei çò
que’s disen !... »
Mes
lo praube Loustau qu’avè bèth qué har e qué díser, lo barricòt, tot jorn que
s’ahonèva un chic mei, e la Nineta qu’i amassèva un nas tot vorrugat, qui
muishèvan deu dit !
Pr’un
còp totun, la pistacha qu’estó tan grana, qu’enterbucà suus camins, e que la
caló menhar a soa casa per devath los braç, mieitat esbrigalhada.
Lo
Petiton que s’ac avalà com aquò, shens díser un mot, rapòrt a las vesias qui
n’aurén pas mancat de har, aprés còp, lo chapatoère ! Mes, l’endoman
matin, qu’i hesò ua partida dab la Nineta, e que te’u flancà ua rostida com
jamei n’avè vist !
Ueit
jorns aprés que l’arriba un paperòt qui’u mandèva en çò deu jutge :
-
Que v’està bròi, malurós de l’aver castigada com aquò ! Pr’un chic de mei,
que l’escaborrèvatz !... Que pareish que v’ètz mème servit deu hèr de
lissar !... que n’atz pas hèit en semblanç !... es vertat ?
-
Oui, mossur lo jutge, qu’es vertat ; mes, s’èi gahat lo hèr de lissar,
qu’èra entà sajar de’u har pérder lo meishant plec !...
R. Lamaignère
(bull.
Notre Dame des Champs, n°185 septembre 1983, p. 19)
L’avesque e lo gemèr
Un
dronlòt de Massanjas que s’èra hèit curè. Que cau créder qu’avè pro plan
reussit au mestí, puishque’n hesón un avesque !
Pòrta
pas qui vòu la pelha viuleta lo chapèu a pompoms e los solièrs vernits dab la
bocla d’argent !... Que’u nomàn a Baiona on, pareish, ne minjà pas tot jorn
pan de noça, dab los fins Biarnés e los Bascos testuts ! Mes que sabó
muishà’us tanben que los Landés que son de bona traca, e que fení per
s’emportar lo tròç !
Tot
an, au temps de la chigalha, que vienè dar un torn preu Maransin ; e tot
jorn, un còp copat la crosta, que se’n anèva potejar las soas pregàrias a
l’ompra amistosa deus pins.
Que’s
tròba per un còp nas e nas dab un gemèr, magre com un cit, lo hapchòt a la man.
-
Adishatz, l’òmi ! ce’u ditz, en avançant d’un pas... la gema que
cola ?
-
Adishatz, vos tanben ! Tè, que disen per ma fe, qu’ètz un mossur
l’avesque ?
-
Ne v’ètz pas briga trompat ! Que soi l’avesque de Baiona !
-
Lo Giure ??!... E donc, garçon, parlatz-me de vos ! Qu’ètz l’avesque
de Baiona ?... Au gran vira-paishèth, que v’atz sabut causir ! Qu’i a
pausa, là, qui’vs coneishi !
-
Quiò ?
– Òc dempuish que popèvatz la vòsta permèra lèit !
Pensatz
se l’avesque e se’n podó arríder !... Que blagàn, que parlàn de d’auts
còps ; e lo gemèr que’u racontà que l’avè jumpat sus la hauta e ensenhat a
pojar suus pins entà’n tirar las gateminas o gahà’i las cagècas...
E
l’òra que passèva... Entà benlèu, lo Giure que’u ditz, au noste vielh :
« Tot açò qu’es fòrt plan, mes que m’atenden a « Camemtron »
entau truc de la gaha... Au revéder, amic ! Totun, avant de partir, jo
que’vs voi benedíser ! Vam, tiratz-ve lo capèth ! »
-
« Lo capèth ? ce hè l’aut... Entà qué har ? Se la vòsta
benediccion a vertut, que traucarà bien lo capèth ! ».
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°186 octobre-novembre 1983, p. 17)
La leçon de catequisme
Lo
vielh curè, tabaquèra a la man, besiclas suu nas, e los pès suus tisòcs, que hè
lo catequisme.
Dehòra,
lo hred que petrilha, e los còishes, a l’entorn deu larèr, qu’escotan la leçon,
sages com anjolòts. Lo sent òmi de Diu, parelh au gat quan lèca lo salèr, qu’es
tot urós dab la soa familhòta.
Entà
benlèu, lo Lostalòt que comença a’s sentir las garrampas aus molets, e a har deu sauvatge, en
s’espiant decap a la pendula de la cosina.
-
T’anujas, hòu ? ce’u ditz lo curè, qui a vist la manòbra, e qui’u hè lusir
l’uelh cornalèr.
Mes
lo coishòt n’a pas comprés... Anatz donc, vosautis, travar un poriòt
en·holiat ! E, per devath la cadèira, que’s hica a chacar lo hilh de la
benedita, qui, tot d’un còp, possa un crit de pic-bòrni.
-
E donc qu’i a ? ce hè lo curè, en agudant los pòts. Çò qu’as-tu a
cridar ?
- Mossur
curè, lo Totò que’m penhica !
-
Òh ne m’estona pas! Qu’es pro sacripan entà de ’quò. Lheva-t ! Totò, e
que’m vas díser quant i a de sacraments. Haut, un chic viste !
Lo
Lostalòt que’s quilha, e, los braç crotzats, que respon :
-
Sheis, mossur curè !
-
Com as dit aquò ? Sheis ? Que hès bien petita la mesura,
garçon !
-
Papà, a noste, qu’ac ditz sovent, là !
-
Òh ! ton pair !... en fèit de catequisme, qu’i a bèth temps que se
l’a perdut en córrer !
-
Nani, mossur curè ! Quan veid mamà qui a chucat au broquet, que’u fot ua
rostida, e, puish que’u ditz com açò, en virant la moleta : dab tu ací,
maridatge e peniténçia ne hèn pas mei sonque un ! »...
E
tots los còishes de se n’arríder a l’envèrs deu Totò.
-Tè,
ce torna díser au còishe lo curè, en préner ua chinada, aquí que m’as borrat ! Mes que’t conselhi totun de’t
damorar tranquille, dincò la fin, pr’amor, saps, que’t poirí har véder, dab ua
tinglada suus pòts, que la peniténcia que damora tostemps lo setau
sacrament !
R. Lamaignère
(bull.
Notre Dame des Champs, n°188 janvier-février 1984, p. 18)
Lo Petiton de Lateulèra
Que
se’n vedè de grisas dab la soa Margalida, lo praube Petiton ! E qu’èra la
pasta deus òmis, bon vesin, serviciau ; era, un hisson de fumèla, ua
pendarda, ua arrenvèrsa, e qui, tot matin au saut deu lheit e’s demandèva çò
que poiré trobar de mau, entà hà’u biscar de mei !
Lo
Petiton qu’ac sabè ; e quan vedè arribar la molenda, viste que traquèva, e
qu’atendè que lo prigle passassi.
Un
jorn que la Margalida èra partida entau marcat de Haget, véner poralha e
crompar de qué víver, lo Petiton qu’arrasclèva preus camps, quan los bueus,
picats de la mosca, e’u hesón passar per devath los hèrris ! Que l’amassàn
aus tres quarts esbrigalhat, e que’u portàn a l’espitau deu Mont.
Un
còp suenhat preu medecin, l’aumonièr que passa, que l’espia, e que’u ditz dab
tendressa : « Amic, que’vs cau hicar enter las mans de Diu, e
acapà’vs lo coratge entà sofrir en bon crestian. Atau, quan truqui l’òra, que
seratz suu camin deu cèu, e, s’atz sofèrt abans uei, arren ne serà
perdut... »
« S’èi
sofèrt ? Nat com jo n’ac poiré díser, que me’n soi vist de totas dab la
hembla ; e, là, mossur curè, se’m calè har lo saut, qu’aimarí mélher anar-me’n
entau diable, que deu har cordet entau cèu !... »
Lo
medecin, qui avè per costat entenut lo chapitre, que s’avança lavetz, e que
ditz au blaçat : « Puishqu’atz la hemna, que la vam aperar ;
qu’a la soa plaça aciu, e que’vs darà los suenhs... »
« La
hemna ? ce respon lo Petiton, deisham-la, sivoplèt on es ! Qu’èi la patz ací... Har-la viéner ? Nani,
nani ! E puish en aqueste moment, ne serí pas en estat de’m
defénder ! ».
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°190 mai-juin 1984, p. 17)
Lo viatge deu Capderon
Lo
Capderon de Banòs que partí un jorn, entau Mont accompanhar au balustre un
hilhòu qui’s devè maridar.
N’i
avè pas de ‘queth temps, las « Paulinas » de uei, mes sonque de
vielhas caujòlas de vagons, arrossegadas per machinas boha-bracas ; lo
monde, tanpauc, ne ronlèvan pas güèire : la moneda qu’èra rara !
En
gahant la corruda preu costicòt qui tira entà la gara de Montaut, que manca
eslurrar, sus un hemsòt de vaca, e dar la patracada... Un còp pres lo bilhet,
que s’apita suu trenh, e que’s tròba tot sol au son compartiment.
-
Enfin, ce ditz, qu’i soi !
Entà
benlèu, que se’n va véder ua taca au hons deu pantalon !
-
Tè, ce torna díser, que deut estar lo... « dequerò » d’endòra !
Que’s gaha lo cotèth entà escarrar lo plastron, qu’òrb lo ferneston, que’s tira
las culòtas, e que se las va segotir dus o tres còps d’aviada. Mes, vèn te
faire-fiche ! lo vent que las i
pana, e que’s tròba tot d’un còp en petita tenue,
com s’anèva shens pelha per devant lo majòr !
-
Vivant, ce ditz, en estrénher los pòts, e donc que soi parat entà muishà’m a la
noça !
-
Saint-Sever... cinq minutes d’arrêt ! ce crida un chef d’equipa !
Lo
Capderon que s’apressa de la portièra, los braç au cèu, e en har gèstes com
s’aperèva a l’ajuda. Duas hemnòtas, pensant que’us hesè signes entà montar dab
eth, que s’avançan en préner la punhada.
-
Complet, mesdames, complet... anatz cercar lòtge mei lonh !
E
que partan decap entà la coda deu trenh.
Un
shiulet, dus shiulets, e la machina que’s met a pandaishar, avant de tornar
tirar camas sus la rota deu Mont.
-
Mont-de-Marsan... Tout le monde descend de voiture !
-
Descénder, descénder... aquò viste dit ! Mes non ! Ne vorrén pas
totun...
-
Allons, vous, là, qu’est-ce que vous foutez ? ce’u crida un emplegat qui
portèva un drapèu a la man.
-
Mes, Mossur !...
-
Il n’y a pas de Monsieur qui tienne ! descendez !
-
Mes, Mossur !
E
lo Capderon, en trescant las camas, lo panèth en avant, que hè l’aparicion...
-
Ah ! très bien, très bien ! Je comprends, maintenant...
-
Nani, Mossur, nani ! n’es pas vos çò que pénsatz ! e nat besonh
fachós ne m’es pas arribat en camin...
E
hiu pr’agulha, que’u raconta l’istoèra.
Pr’aquò
n’èi pas jamèi podut saber com avè hèit lo Capderon, entà passar preu portau de
la gara !
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°192 septembre 1984, p. 17)
La tabaquèra deu regent
Mossur
Tomàs, lo vielh regent, que hè l’escòla : e, com l’ac an recomandat, que
tira deu pochet la presa de tabac qui minja las umors e remonta lo còr.
-
Mainatges, ce ditz un jorn aus coishòts qui l’escotan, hicatz-ve dens la bonha,
açò de la geografia : la Terra qu’es ronda, ronda com la tabaquèra qui
pòrti sus setmana. Que vedetz plan ?
-
Òc, Mossur !
-
Tu, Larcotèr ?
-
Mes, oui Mossur !
-
Qu’èi unh’ auta tabaquèra, carrada e dab nacra a l’entorn ; mes qu’es la
deu dimenge ; e de ‘quera ne’n pàrlam pas. Atz tots comprés ? Tu,
hòu, lo Pedelhòt.
-
Oui, Mossur !
Un
diluns matin, que trucan a la pòrta. L’inspectur que s’avança, aimable, e que
demanda au Tomàs :
-
E’us atz sabents, Mossur regent ?
-
Ne’m planhi pas ! e que poiré estar mei mau ! D’alhors ve’n pòdetz
rénder compte !
E
lo mèste en pè, que va de l’un a l’aut, que vira, que bara, qu’espia dens los
caièrs, e qu’arriba com aquò devant lo Pedelhòt, l’uelh vitèc, lo nas dessús un
libi :
-
E donc ce’u ditz, tu, en plaças deus auts que’m vas respóner. N’as pas
vergonha ?
-
Nani, Mossur !
-
Lhéva’t, praubon, e hèm un chic de geografia... Ès calat ?
-
Enfènh...
-
Lavetz, que vas disé’m : on es París ?
-
En França, Mossur !
-
E la França ?
-
Sus Tèrra !
-
E la Tèrra, com es ?
-
La Tèrra, la Tèrra...
-
Alòm, n’agis pas paur ! Lo regent que t’espia !
-
La Tèrra... e donc, la Tèrra qu’es ronda deu diluns matin dincò dissabte
ser ; mes lo dimenge, Mossur, qu’es carrada com la tabaquèra deu
regent !
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°195 janvier-février 1985, p. 21)
Lo fratèr de campanha
Un
mossuròt de la vila, navèth riche de guèrra, que se’n vienè tot an, aus mes de
la chigalha, chanjar d’èrts e tirà’s la crassa, aus banhs de Capberton. Atau,
hè lo qui pòt !
Un
matin, la hemna que’u ditz : « Saps pas hòu ? Pareish qu’i
a en Shalòssa de bèths país a véder... I vam ? » - L’aut, bonifaci,
qu’acivada l’autò e que partan dab la biaça, au hasard deus camins ; que
volèvan a près de cent a l’òra ! Lo temps hèit de comanda que’u hiquèva en
pipiatge.
Qu’arriban
com aquò, a halets de motur, suus pitèrs de Monthòrt, on s’esmiraglan devant
los tucs, las vinhas e los camps dorats au só d’estiu, devant los cluchèrs e clucheròts
barrejats a pèrta de vista preu miei de las verdas campanhas, devant la
montanha, sustot, qui tout au hons, acerà, trauquèva dens lo cèu, bèra com ua
reina apelhada de blanc !... E qu’èran aquí, tot enlusits, e que badèvan
com dus peishs den los jus de la padèra !
Mes
l’òra de disnar qu’arribà, e de tant qu’èran flacs que s’ac amassàn tot au
tistèth, dincò la darrèra brigalha !
Entà
benlèu, la madama que’s hicà a bornir, en s’espiant de cap au son mossur :
-
Qu’aurés totun podut, ce’u disó, passà’t lo rasèr avant de partir ! Tè,
tè, tè... tant vau benlèu los branons d’ua escoba sus tu ! »
L’aut
que s’ac avalà shens replica.
Que
tornàn aviar la machina per Mugron, Montaut, Sent Sever, e de cap entà
Tartàs... Que s’arrestàn en un petit vilatge, manièra d’anar béver ua limonada
entà’s tirar la prova deu còth. Que demandàn s’i avè un fratèr. Que’u disón
quiò !
Noste
òmi, lavetz, lo chigarre au bèc e hardit com un pinsan, que se’n va en çò deu
perruquèr véder se’u podèn apropiar. Aqueste que feniva d’abracar lo peu en un
coishòt, qui se n’anà en pitsautant, en lo deishar los sòus !
-
E vos, mossur, ce’u demandà lo coifur ?
-
Une barbe, s’il vous plaît !
-
Sedetz-ve... que soi a vos de tira !
Que’u
noda un torshon fripat per suu còth, que’s gaha lo bòl, qu’i escopeish dehens e
que’s hica a har chapar lo sablon...
Lo
mossur, austanlèu, que’s lheva deu sièti, que’s tira la servieta e que’u ditz,
ariçat :
-
« Mais, monsieur, c’est dégoûtant, ce que vous faites
là !... C’est donc l’usage du pays ? »
-
« Nani, mossur, ce’u respon l’aut... Mes, pr’amor qu’ètz un estrangèr que
m’i soi avisat... entaus de ‘cí, ne preni pas tan de precaucions : que’us
crachi directament sus la figura !... »
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°197 mai-juin 1985, p. 18)
Las esclopetas deu Bertran
Lo
Bertran deu Bodigòt que partí, un dimars, entau marcat deu Mont. En arremontant
per la plaça Sent Ròc que s’anà enténer un òmi qui s’esganurrèva a l’entorn
d’un taulèr :
-
Avancez, mesdames et messieurs... Ici sabòts en vente libre... Qualité sans
rivale !
Tè,
ce’s disó lo Bertran, ací qu’aurí lo menh ahar ! Qu’apréssam de l’ivèrn, e
ne vorrí pas anar-me’n tot pèinud suus camins... Qu’apèra lo marchand :
-
Hèi, l’òmi ! Quant, aqueras esclopetas vernidas ?
-
Tres cents liuras !
-
Tres cents liuras ? E bé, hòu, n’i vatz pas vos, dab lo cuu deu
gahon ! E se’vs balhèvi un paquet de tabac ?
-
Òh lavetz, que’ns poirem arranjar ! Dus cents liuras !
E
lo Bodigòt que s’emportà la marchandissa.
Lo
ser que ditz a la Janilha :
-
Espia, hòu, s’èi hèit ua bròja empleta ! Adara, au mensh que poirèi sortir
chens paur de gorgossar, e que serèi gansolat !
-
Òc, ce’u respon era, e que parii que t’ès deishat plumar !
-
Plumar, jo ? Non pas, au doble ban, non ! En tot mercandejar, que m’i
soi ganhat cent liuras !
Lo
dimenge d’aprés, en tornant de la messa, la hemna que ditz au Bertran :
-
Ditz donc, hòu ! Se uei e vòs disnar, vèn me har dus escalhs !
E
lo praubàs, qui tròp sabè çò qu’èra a casa saussa de lenca, que part entau
costèr, doç com un anheron. Que’s tira la cauçura, e, conha, conha-tu,
qu’apiòla un bèth braçat de bòi. Entà benlèu, la destrau que se l’eslurra sus
un bronc de tausin, e que l’esbrigalha tot lo gran dit deu pè. Qu’apèra...
La
Janilha qu’arriba, e que se’u tròba sus ua soca de casse, blesme com un plat
d’aiga, e dens ua laga de sang.
-
E adara, ce’u ditz, qu’as donc tu hèit, gran malestruc ?
-
Ah ! vivòste ! Qu’èi plan trabalhat, e que me l’aurèi ganhat, lo
crostic !... Vèn me cuélher viste e d’abòrd un veiròt, puish, viague, un
punh de sau, e compressas de lin. Ah ! que soi plan parat !
E
la Janilha, tota calma, que’u ditz com açò-tau :
-
Cara’t, alòm, cara’t ! N’as pas que mieitat mau ! urosament que
t’avès tirat los esclòps !...
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°199 octobre-novembre 1985, p. 15)
La mieja de la Catinon
Lo
mèste deu Shord que s’avè pres entà goja ua vielha Catinon qui comandèva en
dauna, e qui s’èra dab jo, brolhat los papèrs, deu temps on èri còishe.
Que’m
rapèla tostemps que l’aví escarnida, e qu’i atrapai, en pr’aquò, un par de
cohats on ne vedoi qu’estelas... Viste que gahai lo flisquet, en lo deishant un
pam de nas, dont s’apercebó, e qui fení de’u har montar lo boridèr e la
mostarda au mus !
Maugrat
tot lo son pendardèr, mantun que la planhè, pr’amor qu’èra shorda com ua
cautèra descodada...
Entà’s
tirar las umors deu cervèth, que l’avèn conselhat de’s crompar ua tabaquèra,
qui plenhèvi tot dissabte ser, entà har la setmana... Praube Shord !
Urosament per eth, ne vedè pas tot còp la becada qui cadè dens la sarta, o dens
lo bolhon deu topin garburèr !... Mes la Catinon qu’avè bèth presar :
arren n’i hesè, e que’s carrejèva lo mau...
Un
jorn de quatorze julhet, los republiquenhs de l’endret, qu’avèn hèit lo
passa-rua, dejà but lo pinton, e borrat los petards de capit, de mortèr e de
podra... ; Pom !!! – c’entenón entà benlèu. E, jo, com los auts, en
sautant dens lo hum, que getèvi lo berret en l’èrt, en cridant com un
pic-bòrni !
Lo
mèste deu Shord, shens s’aucupar de la senta Mariana, qu’èra partit amassar las
tomatas ; e la goja, lo cotèth a la man, que pelèva los pòrs a la cosina
entà la sopa de mijorn...
« Tè,
ce’s hica a díser com aquò, e seré donc vertat ?... E que part entau
casau, en pitsautant com un pinsan...
« Hèi,
mèste, ce’u crida ; ne sabetz pas ? Ne soi pas mei shorda ! Que
vieni d’enténer sonar au cluchèr, la mieja de dètz òras ! »
Qu’èra
lo pet deu canon !... – « Parlatz-me de vos, ce’u respon l’òmi, mes
quan enténitz sonar l’òra, que m’ac torneratz díser !... »
E
la prauba Catinon qu’avó bèth esloishà’s las aurelhas, jamei las òras ne
tringlàn... Shorda que damorà e shorda que morí !
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°205 octobre-novembre 1986, p. 17)
N’i a pas vaishèra dehens !
Un
còp, lo Jausèp, en tornant deu marcat de Dacs, on avè hèit empletas, que monta
com pòt dens la Paulina, e possa, possa-tu, que’s va apitar lo paquet sus la
plansha qui sèrb entà de ‘quò, e sedé’s devant ua madama qui comença a
bornir...
-
Çò que’vs manca a vos, ce’u hè lo Jausèp, en l’espiant tanben de
còrnaclin ; que pagui, que’m pensi, entà estar au menh aise !...
-
Monsieur, regardez donc votre immense colis, ce’u respon l’auta ; il va
tomber sur moi et... vous voyez la suite ?
-
Òh ! se n’i a pas qu’aquò, ce’u torna díser lo Jausèp, ne ve’n hècitz
pas !... n’i a pas vaishèra dehens !... »
R. Lamaignère (bull.
Notre Dame des Champs, n°207 février-mars 1987, p. 15)