Istoeròtas contadas preu Rafaël Lamanhèra
[Retorn de cap a  l'endic de las òbras deu Rafaël Lamanhèra]

Lo pòrc deu Petiton
Que guardèvam los pòrcs !
Lo maridatge mancat
L'ivronha qu'a tostemps reson
Lo holanda de la Rosalia
Las espincetas
Urós los cappelats
Lo hèr de lissar
L'avesque e lo gemèr
La leçon de catequisme
Lo Petiton de Lateulèra
Lo viatge deu Capderon
La tabaquèra deu regent
Lo fratèr de campanha
Las esclopetas deu Bertran
La mieja de la Catinon
N'i a pas vaishèra dehens !

 

Temps de pelèra ! Lo pòrc deu Petiton

             Lo hilh capdèth deu Guisharnaut qu’avè deishat de machar tèrra, e qu’èra partit, suu conselh d’un amic, barejar las arruas de Bordèu. Un mestí com unh aut !... Atau pensèva, chens tròp de forçaduras, acapà’s entà mei tard quauques petitas arrentas !
            Mes lo noste escarraire que s’apercebó viste que ne viven pas a la vila en shucant los branons[1] de l’escoba ! Que s’i perdè las maishèras ; e la soa fumelòta que’s demandèva se ne’s deishudaré pas, quauque matin, prima e froncida com ua platuisha d’Arcaishon !
            Lo Loison qu’escrivó donc a son pair, en lo pregar de’u fornir un porquet, manièra de’s tirar la hami de dessús. E lo Petiton, tostemps bravolàs, que’s hicà en cèrcas de la bèstia ; e ueit jorns aprés que prenè lo camin de monthòrt, de cap entà la gara.
            Que tusta au guichet, e un emplegat, qui parlèva puntut, que l’òrb lo sarralhòt :
            - Vous desirez ?
            - En v’ac pregant, mossur, que vorrí enviar un pòrc entau hilh qui damora a Bordèu.
            - Un porc ?
            - E oui, mossur. Atau s’apèra. Que v’estona donc tant ? E que vorrí tanbei s’èra briga possible, que’u hesóssitz partir de tira, pr’amor que l’atenden doman, entà’u tubar dijaus. Lo gojat, acerà, que pagarà çò que si òp !
            - Alors, c’est un port dû ?
            - Un qué ? Un pòrc dû ? Ah, nani, mossur ! Per ma fe per la mia, jo que l’èi pagat, e pas dab pèths de castanhas. Demandatz d’ec au Jan de Labodiga.
            - C’est bien possible ; mais c’est quand même un port dû ?
            - Jo que v’asseguri que non ! A noste lo defunt pair, dab lo Bon Diu sii, que’ns disè sovent com açò : « Macos, mes aunèstes ! » Jo, un volur ! Ah ! mossur !
            - Allons, allons, brave homme !...
            - Ah ! que soi brave, adara ? Qu’ac pòdetz díser ! La Mariana, la mia defunta companhia ne v’i heré pas tornar... Mes preténder qu’aqueth pòrc, jo l’èi pas pagat !...
            - Je ne l’ai jamais dit. Le tout est de s’entendre, et je vais vous appeler ici le monsieur à casquette...
            - E donc, soit ! Ne demandi pas mélher !
            Lo chef de gara qu’arriba :
            - S’èi plan comprés, lo hilh que deut pagar quan arribi la bèstia ?
            - Oui, mossur.
            - Lavetz, qu’es en port dû !
            - Alòm bon ! Vos tanben que v’i hícatz ? Jo que’vs juri e que v’arrejuri, austant vertat que soi lo Petiton de Guisharnaut, aqueth pòrc qu’es lo menh, e lo menh que serà... Adara que m’atz vist ! E puishqu’i a tant de chapatoères entad aquera prauba bèstia, se lo hilh e la vòu, que se la vieni cuélher !...
 R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°175 mars 1982, p. 17) [2]
 

Que guardèvam los pòrcs

            Lo general Lamarque, vadut a Sent Sever, qu’èra de bon corau !
            En 1794, dab un punhòt de sordats, que talhà un complet sus mesura a 1700 espanhòus devant Fontarabia ; e de ‘çò que damorà que hasó ua tarribla moleta.
            Còp hèita la matracada, que tornà au país ; e quan sabón qu’arribèva, que corrón de pertot : los canons que petàn, las clòchas que’s jumpàn, e lo pitèr de Morlana que mancà virà’s de parts de cap entà l’Ador !
            Fenida la parada, un paisan de Perèr, beròi rasat de fresc, blosa penenta aus genous, que s’avança entad eth en lo tiéner la man :
            - Adiu hòu, Maximien ! E com van los ahars ? Ne’m coneishes pas mei ?
            - Non pas aumens de segur !
            - Ne’t rapèlas pas donc ?... Lo Jan de Bernat, de d’auts còps, qui avèn plaçat en çò deu Bordanava ?... Qu’èram amassas a l’escòla, e qu’acodilhèvam los pòrcs de cap a Senta-Aulàsia !...
            - Tè qu’es vertat! Jo que guardèvi los menhs, mes tu hòu, los deus auts!
            E lo praube malestruc que se’n tornà capòt devant lo compliment de l’ancian porcatèr !
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°177 juin-juillet 1982, p. 18)
    

Lo maridatge mancat ! 

            Lo Titon de Laureda e lo Jausèp de Mugron, que’s rencontran dens la Paulina deu Mont.
            - E donc, com va, ce ditz lo Titon au Jausèp, en lo téner la man ?
            - Pas tròp mau, ce’u respon lo Jausèp ; mes, que’m hèi benlèu vielh, e totas las misèras que se m’apitan dessús !
            - Mes, garçon, n’es pas lo moment de pensar ad aquò !... Que disen que maridas la hilha, e qu’as ua chança tarribla... N’es pas un emplegat de banca lo pretendut ?
            - Tè, ne me’n parlis pas ! Que’n soi enqüèra a mitat pèc !...
            - E aquò ?
            - Figura’t, mon amic, que l’èi recebut tot dimenge pendent tres mes ; e com me’u volí amilhar, la hemna e jo que ns’avèm pres a Monthòrt ua cosinèra famusa, qui coneishí... Que pòts créder, los bons tròç... e l’ausèth que s’arregolèva chaque còp e que n’i hiquèva en per los sòus... Que pensèvi aver reussit !...
            - E lavetz ?
            - E donc, lo mei bròi de l’ahar, quan a calut préner ua decision, ne saps pas çò qu’es arribat ?...
            - Non !
            - E donc, que m’a deishat la hilha, e que s’a prés la cosinèra !
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°178 août-septembre 1982, p. 17)


L’ivronhe qu’a tostemps reson !

            - Hatz atencion a vos, ce ditz un jorn lo medecin a un client qui l’aimèva tot cru... Que bévetz tròp, e qu’atz aquí lo hitge qui’vs balharà cuentas, se ne v’i prénetz guarda... Ne viuratz pas longtemps, praube òmi, se ne dèishatz pas lo pinton !
            - Òh ! mossur lo doctur, ce’u respon lo Pierrinon, lo menh hrair là, n’a pas jamei bevut que lèit, e ne l’a pas empechat de partir bien joen !
            - Quenh atge avè, donc ?
            - Cinc setmanas, mossur !
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°178 août-septembre 1982, p. 17)
 

Lo holanda de la Rosalia

            Un jorn, lo Bernaton, lo defunt benedit de Pèira, que’s sentí malaut ; e lo huec de la frèbe que’u pojà, pojà, dinc au pic de 40.
            N’avè pas jamei avut dens la vita la mendre trabucada ; mes aquest’ còp, lo mau que l’avó lo dessús, e que mandà lo medecin.
             « Là, mossur, ce’u disó tristament, quan lo vedó arribar, que soi fotut... partir que cau ; lo Mèste que comanda ! »
            Lo doctur que’u tasta lo pols, que’u presteish l’estomac, las tripas e lo hitge, e que se’n torna en branlant lo cap. Que passa a la cosina on la Rosalia l’atendè en plorant suus tisòcs, e que’u ditz : « Ne va pas, non... briga, mes briga. Ne l’ac hècitz pas véder, mes que v’avertèishi : las aigas que’u van montar au còr, e que se’n va anar com un piòc... Que tornarèi doman... ».
            Com èra dit, lo medecin que tornè, e finida la consurta, que va trobar la Rosalia : « adara qu’es perdut !... Pas la pena que’u balhi remèris ; que seré getar los sòus per la fernèsta. Se’vs demanda, balhatz-lo a minjar çò que volhi. Adishatz, e coratge sustot ! »
            Partit lo medecin, la Rosalia que se’n va cuélher la Justina, la permèra vesia... : « Ve’n me cercar lo curè, çe’u ditz, e que’u pregaràs de viéner véder lo Bernaton... ; se ne’u hè pas benh, ne’u herà pas mau ». E que part.
            Mieja òra aprés lo curè qu’arriba :
            - «  E donc, com va ? ce ditz, en trucant a la pòrta.
             - «  Òh ! lo praube, ce’u respon la Rosalia, qu’es juste au cap ! Hatz tot çò que calhi... que v’aten ! »
            Que veid lo malaut, que’u signa los papèrs, e que’u ditz en lo sarrant la man : « A part quauqua pistacha qui prenès de quan en quan, que te’n pòts anar tranquille, qu’as tot çò que cau entà passar preu portau deu cèu !... Sustot, ne’t trompis pas de camins... au revéder... E quan te disin qu’arribi, que’m vieneràs arcuélher... adiu, praube Bernaton ! ».
            Un còp sola la Rosalia que se’n va entà la crampa, e que demanda au malaut, roi com un piment d’espèci, e dejà cort de len :
            - « E donc, Bernaton, va mélher ? As enveja de quauqu’arren ? Parla : que soi ací entà’t servir ! ».
            L’aut qu’òrb a mieitat la perpèra, que’u ditz :
            - « Òc que soi bien flac, e que’m sembla qu’un bocin que’m tiraré la hami de dessús. ».
            - « Çò que’t heré plaser ? »
            - « E donc, tè, un petit nhac de hromatge, saps deu qui ès anada crompar ger e qui as hicat aquí au hons deu cabinet. »
            - « Holanda ? Mes n’i pensas pas, Bernaton ? Tot sonque aquò !... Ne vorrés pas totun que l’anassi començar entà tu ?... Que l’aví crompat entau disnar deu ton enterrament ! ».
  R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°180 décembre 1982, p. 20)

Las espincetas

              Lo Janòt de Vidala que s’èra anat maridar dab ua richa ertèra, e los parents de la gojata que se l’avèn sabut amilhar pr’amor deus sons ardits. Valent qu’èra lo garçon, abinle deus sons punhs, agradiu entà tots, tà plan que la belle-mère d’esperança que disè a las vesias en agudant los pòts :
            « Joens d’aquera traca, ne’n tròban pas mei suus camins, e lo Bon Diu que n’a copat lo morle ! »
            Passat lo jorn esposalici, lo gendre ne vedè pas que lustrors au larèr e suu navèth camin de la vita. Mes, ce ditz lo provèrbe, tot cotèth nau que talha, o se talha pas que luseish...
           
            Entà benlèu, qu’arribà la molenda !

            Joens e vielhs que se n’avón entr’eths ; que començàn a s’espiar de còrnaclin, a har la nhica-nhaca e finalament... que passàn aus patacs !
            Lo Janòt que deishà d’estar la pasta deus òmis e, pr’un còp, que’s gahà lo tisoquèr dessús la Madelina !
            Qu’estó fenit e que caló anar cantar vrèspas en çò deu tribunau. Aquí que hesón la bugada, e lo jutge que devó raperar a l’ordi la dauneta en·holiada...
            - Mossur lo Jutge, que demandi reparacion !
            - De çò qu’avetz a’vs plànher ?
            - Que m’a mancada escaborrar !
            - Qu’es possible, Madama ; mes lo rapòrt de la polícia ne’n parla mème pas ! E jo, mensh que n’agi la berlua, ne’vs tròbi pas la mendre escarronhada.
            - Portant, mossur lo Jutge, que v’asseguri...
            - Mes, Madama...
            - Òc, qu’aurí volut que vedóssitz com pishèva la sang !
            - Jo n’ac sèi ! Ne coneishi pas que l’enquèsta : parla papèr !
            - D’accòrd, Mossur. Mes que chanjaretz d’avís, se vedètz en quenh estat e m’a hicat las espincetas !  
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°182 mars-avril 1983, p. 16 ; et n°193 octobre-novembre 1984, p.19)
  

Urós los cappelats

             Lo Lavinhòta e lo Cantagrith, dus ancians de quatorze, que’s tròban a Dacs, devant la Hont Cauta, un vrèspe de marcat. Urós de’s tornar véder, que se’n van lampar un pinton e har dus istoeròts...

            - Lavetz, ce ditz lo Lavinhòta, que va tostemps la bòta ? N’as pas, au gran per-ma-fe, briga chanjat dempuish que ne t’èi pas vist !
            - Qu’ac dits tu !... mes jo que m’ac sei e que vadi vielh dab lo temps qui passa. Espia, tè... que m’èi benlèu perdut tot lo creishon... Ah ! aquera fotuda guèrra !... Que la pàgam adara !
            - E jo tanbenh, tè, que vadi pachòc e bograment en·hastiat... Arren ne va ! lo trabalh, los soucis, los ahars... Ne sèi fotre pas quan tot açò e’s tornarà apedaçar... Mes quan i pensi, qu’as tostemps la Suseta hardida ?
            - Que va... Mes, era tanben, que hè com los camarades ; e qu’es benlèu tota cappelada... Qué vòs, a sheissanta dètz ans que l’es permetut !
            - Arren preu peu, ce ditz lo provèrbe... Mes pr’aquò, garçon, qu’as dab era, ue famusa chança !
            - Perqué ?
            - Eh bé, pr’amor que ne heratz pas vosautis, com se veid tant alhors, au mens, ne’vs gaharatz pas au peu !  
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°183 mai-juin 1983, p. 18)


Lo hèr de lissar

              L’òmi qui pinta qu’a tostemps hèit un triste portrèit ; mes la hemna beuranhèra qu’es un tablèu mei triste enqüèra ! Uei lo jorn, la confrairia de ‘queras beriagòlas qu’es establida pertot, e qu’arrecapta austan plan las joenas com las vielhas.
            Atau qu’èra la Nineta de Lostau, qui, deu matin au ser, vint còps au mensh, hasè lo passarrua de la cosina au chai, lo pinton o lo vèire a la man.
            Lo son Petiton que’n vadè pèc, e que’u hasè com açò lo chapitre : « Pendarda la qui ès ! Qu’i deisharàs lo cuer dab la toa vinòrra ! Que’m hès passar honta ! E per chic que duri, que seràs benlèu com aqueths ibronhàs qui s’an perdut la cleca, e qui ne saben pas mei çò que’s disen !... »
            Mes lo praube Loustau qu’avè bèth qué har e qué díser, lo barricòt, tot jorn que s’ahonèva un chic mei, e la Nineta qu’i amassèva un nas tot vorrugat, qui muishèvan deu dit !
            Pr’un còp totun, la pistacha qu’estó tan grana, qu’enterbucà suus camins, e que la caló menhar a soa casa per devath los braç, mieitat esbrigalhada.
            Lo Petiton que s’ac avalà com aquò, shens díser un mot, rapòrt a las vesias qui n’aurén pas mancat de har, aprés còp, lo chapatoère ! Mes, l’endoman matin, qu’i hesò ua partida dab la Nineta, e que te’u flancà ua rostida com jamei n’avè vist !
            Ueit jorns aprés que l’arriba un paperòt qui’u mandèva en çò deu jutge :
            - Que v’està bròi, malurós de l’aver castigada com aquò ! Pr’un chic de mei, que l’escaborrèvatz !... Que pareish que v’ètz mème servit deu hèr de lissar !... que n’atz pas hèit en semblanç !... es vertat ?
            - Oui, mossur lo jutge, qu’es vertat ; mes, s’èi gahat lo hèr de lissar, qu’èra entà sajar de’u har pérder lo meishant plec !...
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°185 septembre 1983, p. 19)
 

 L’avesque e lo gemèr

              Un dronlòt de Massanjas que s’èra hèit curè. Que cau créder qu’avè pro plan reussit au mestí, puishque’n hesón un avesque !
            Pòrta pas qui vòu la pelha viuleta lo chapèu a pompoms e los solièrs vernits dab la bocla d’argent !... Que’u nomàn a Baiona on, pareish, ne minjà pas tot jorn pan de noça, dab los fins Biarnés e los Bascos testuts ! Mes que sabó muishà’us tanben que los Landés que son de bona traca, e que fení per s’emportar lo tròç !
            Tot an, au temps de la chigalha, que vienè dar un torn preu Maransin ; e tot jorn, un còp copat la crosta, que se’n anèva potejar las soas pregàrias a l’ompra amistosa deus pins.
            Que’s tròba per un còp nas e nas dab un gemèr, magre com un cit, lo hapchòt a la man.
            - Adishatz, l’òmi ! ce’u ditz, en avançant d’un pas... la gema que cola ?
            - Adishatz, vos tanben ! Tè, que disen per ma fe, qu’ètz un mossur l’avesque ?
            - Ne v’ètz pas briga trompat ! Que soi l’avesque de Baiona !
            - Lo Giure ??!... E donc, garçon, parlatz-me de vos ! Qu’ètz l’avesque de Baiona ?... Au gran vira-paishèth, que v’atz sabut causir ! Qu’i a pausa, là, qui’vs coneishi !
            - Quiò ?
            – Òc dempuish que popèvatz la vòsta permèra lèit !

            Pensatz se l’avesque e se’n podó arríder !... Que blagàn, que parlàn de d’auts còps ; e lo gemèr que’u racontà que l’avè jumpat sus la hauta e ensenhat a pojar suus pins entà’n tirar las gateminas o gahà’i las cagècas...
            E l’òra que passèva... Entà benlèu, lo Giure que’u ditz, au noste vielh : « Tot açò qu’es fòrt plan, mes que m’atenden a « Camemtron » entau truc de la gaha... Au revéder, amic ! Totun, avant de partir, jo que’vs voi benedíser ! Vam, tiratz-ve lo capèth ! »
            - « Lo capèth ? ce hè l’aut... Entà qué har ? Se la vòsta benediccion a vertut, que traucarà bien lo capèth ! ».
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°186 octobre-novembre 1983, p. 17)

La leçon de catequisme

              Lo vielh curè, tabaquèra a la man, besiclas suu nas, e los pès suus tisòcs, que hè lo catequisme.
            Dehòra, lo hred que petrilha, e los còishes, a l’entorn deu larèr, qu’escotan la leçon, sages com anjolòts. Lo sent òmi de Diu, parelh au gat quan lèca lo salèr, qu’es tot urós dab la soa familhòta.
            Entà benlèu, lo Lostalòt que comença a’s sentir las garrampas aus molets, e a har deu sauvatge, en s’espiant decap a la pendula de la cosina.
            - T’anujas, hòu ? ce’u ditz lo curè, qui a vist la manòbra, e qui’u hè lusir l’uelh cornalèr.
            Mes lo coishòt n’a pas comprés... Anatz donc, vosautis, travar un poriòt en·holiat ! E, per devath la cadèira, que’s hica a chacar lo hilh de la benedita, qui, tot d’un còp, possa un crit de pic-bòrni.
            - E donc qu’i a ? ce hè lo curè, en agudant los pòts. Çò qu’as-tu a cridar ?
            - Mossur curè, lo Totò que’m penhica !
            - Òh ne m’estona pas! Qu’es pro sacripan entà de ’quò. Lheva-t ! Totò, e que’m vas díser quant i a de sacraments. Haut, un chic viste !
            Lo Lostalòt que’s quilha, e, los braç crotzats, que respon :
            - Sheis, mossur curè !
            - Com as dit aquò ? Sheis ? Que hès bien petita la mesura, garçon !
            - Papà, a noste, qu’ac ditz sovent, là !
            - Òh ! ton pair !... en fèit de catequisme, qu’i a bèth temps que se l’a perdut en córrer !
            - Nani, mossur curè ! Quan veid mamà qui a chucat au broquet, que’u fot ua rostida, e, puish que’u ditz com açò, en virant la moleta : dab tu ací, maridatge e peniténçia ne hèn pas mei sonque un ! »...
            E tots los còishes de se n’arríder a l’envèrs deu Totò.
            -Tè, ce torna díser au còishe lo curè, en préner ua chinada, aquí que m’as borrat ! Mes que’t conselhi totun de’t damorar tranquille, dincò la fin, pr’amor, saps, que’t poirí har véder, dab ua tinglada suus pòts, que la peniténcia que damora tostemps lo setau sacrament !
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°188 janvier-février 1984, p. 18)
 

Lo Petiton de Lateulèra

              Que se’n vedè de grisas dab la soa Margalida, lo praube Petiton ! E qu’èra la pasta deus òmis, bon vesin, serviciau ; era, un hisson de fumèla, ua pendarda, ua arrenvèrsa, e qui, tot matin au saut deu lheit e’s demandèva çò que poiré trobar de mau, entà hà’u biscar de mei !
            Lo Petiton qu’ac sabè ; e quan vedè arribar la molenda, viste que traquèva, e qu’atendè que lo prigle passassi.
            Un jorn que la Margalida èra partida entau marcat de Haget, véner poralha e crompar de qué víver, lo Petiton qu’arrasclèva preus camps, quan los bueus, picats de la mosca, e’u hesón passar per devath los hèrris ! Que l’amassàn aus tres quarts esbrigalhat, e que’u portàn a l’espitau deu Mont.
            Un còp suenhat preu medecin, l’aumonièr que passa, que l’espia, e que’u ditz dab tendressa : « Amic, que’vs cau hicar enter las mans de Diu, e acapà’vs lo coratge entà sofrir en bon crestian. Atau, quan truqui l’òra, que seratz suu camin deu cèu, e, s’atz sofèrt abans uei, arren ne serà perdut... »
            « S’èi sofèrt ? Nat com jo n’ac poiré díser, que me’n soi vist de totas dab la hembla ; e, là, mossur curè, se’m calè har lo saut, qu’aimarí mélher anar-me’n entau diable, que deu har cordet entau cèu !... »
            Lo medecin, qui avè per costat entenut lo chapitre, que s’avança lavetz, e que ditz au blaçat : « Puishqu’atz la hemna, que la vam aperar ; qu’a la soa plaça aciu, e que’vs darà los suenhs... »
            « La hemna ? ce respon lo Petiton, deisham-la, sivoplèt on es ! Qu’èi la patz ací... Har-la viéner ? Nani, nani ! E puish en aqueste moment, ne serí pas en estat de’m defénder ! ».
R. Lamaignère  (bull. Notre Dame des Champs, n°190 mai-juin 1984, p. 17)


 
Lo viatge deu Capderon

              Lo Capderon de Banòs que partí un jorn, entau Mont accompanhar au balustre un hilhòu qui’s devè maridar.
            N’i avè pas de ‘queth temps, las « Paulinas » de uei, mes sonque de vielhas caujòlas de vagons, arrossegadas per machinas boha-bracas ; lo monde, tanpauc, ne ronlèvan pas güèire : la moneda qu’èra rara !
            En gahant la corruda preu costicòt qui tira entà la gara de Montaut, que manca eslurrar, sus un hemsòt de vaca, e dar la patracada... Un còp pres lo bilhet, que s’apita suu trenh, e que’s tròba tot sol au son compartiment.
            - Enfin, ce ditz, qu’i soi !
            Entà benlèu, que se’n va véder ua taca au hons deu pantalon !
            - Tè, ce torna díser, que deut estar lo... « dequerò » d’endòra ! Que’s gaha lo cotèth entà escarrar lo plastron, qu’òrb lo ferneston, que’s tira las culòtas, e que se las va segotir dus o tres còps d’aviada. Mes, vèn te faire-fiche ! lo vent que las i pana, e que’s tròba tot d’un còp en petita tenue, com s’anèva shens pelha per devant lo majòr !
            - Vivant, ce ditz, en estrénher los pòts, e donc que soi parat entà muishà’m a la noça !
            - Saint-Sever... cinq minutes d’arrêt ! ce crida un chef d’equipa !
            Lo Capderon que s’apressa de la portièra, los braç au cèu, e en har gèstes com s’aperèva a l’ajuda. Duas hemnòtas, pensant que’us hesè signes entà montar dab eth, que s’avançan en préner la punhada.
            - Complet, mesdames, complet... anatz cercar lòtge mei lonh !
            E que partan decap entà la coda deu trenh.
            Un shiulet, dus shiulets, e la machina que’s met a pandaishar, avant de tornar tirar camas sus la rota deu Mont.
            - Mont-de-Marsan... Tout le monde descend de voiture !
            - Descénder, descénder... aquò viste dit ! Mes non ! Ne vorrén pas totun...
            - Allons, vous, là, qu’est-ce que vous foutez ? ce’u crida un emplegat qui portèva un drapèu a la man.
            - Mes, Mossur !...
            - Il n’y a pas de Monsieur qui tienne ! descendez !
            - Mes, Mossur !
            E lo Capderon, en trescant las camas, lo panèth en avant, que hè l’aparicion...
            - Ah ! très bien, très bien ! Je comprends, maintenant...
            - Nani, Mossur, nani ! n’es pas vos çò que pénsatz ! e nat besonh fachós ne m’es pas arribat en camin...
            E hiu pr’agulha, que’u raconta l’istoèra.
            Pr’aquò n’èi pas jamèi podut saber com avè hèit lo Capderon, entà passar preu portau de la gara !
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°192 septembre 1984, p. 17)
 

 La tabaquèra deu regent

              Mossur Tomàs, lo vielh regent, que hè l’escòla : e, com l’ac an recomandat, que tira deu pochet la presa de tabac qui minja las umors e remonta lo còr.
            - Mainatges, ce ditz un jorn aus coishòts qui l’escotan, hicatz-ve dens la bonha, açò de la geografia : la Terra qu’es ronda, ronda com la tabaquèra qui pòrti sus setmana. Que vedetz plan ?
            - Òc, Mossur !
            - Tu, Larcotèr ?
            - Mes, oui Mossur !
            - Qu’èi unh’ auta tabaquèra, carrada e dab nacra a l’entorn ; mes qu’es la deu dimenge ; e de ‘quera ne’n pàrlam pas. Atz tots comprés ? Tu, hòu, lo Pedelhòt.
            - Oui, Mossur !
 
            Un diluns matin, que trucan a la pòrta. L’inspectur que s’avança, aimable, e que demanda au Tomàs :
            - E’us atz sabents, Mossur regent ?
            - Ne’m planhi pas ! e que poiré estar mei mau ! D’alhors ve’n pòdetz rénder compte !
            E lo mèste en pè, que va de l’un a l’aut, que vira, que bara, qu’espia dens los caièrs, e qu’arriba com aquò devant lo Pedelhòt, l’uelh vitèc, lo nas dessús un libi :
            - E donc ce’u ditz, tu, en plaças deus auts que’m vas respóner. N’as pas vergonha ?
            - Nani, Mossur !
            - Lhéva’t, praubon, e hèm un chic de geografia... Ès calat ?
            - Enfènh...
            - Lavetz, que vas disé’m : on es París ?
            - En França, Mossur !
            - E la França ?
            - Sus Tèrra !
            - E la Tèrra, com es ?
            - La Tèrra, la Tèrra...
            - Alòm, n’agis pas paur ! Lo regent que t’espia !
            - La Tèrra... e donc, la Tèrra qu’es ronda deu diluns matin dincò dissabte ser ; mes lo dimenge, Mossur, qu’es carrada com la tabaquèra deu regent !
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°195 janvier-février 1985, p. 21)
 

 Lo fratèr de campanha

            Un mossuròt de la vila, navèth riche de guèrra, que se’n vienè tot an, aus mes de la chigalha, chanjar d’èrts e tirà’s la crassa, aus banhs de Capberton. Atau, hè lo qui pòt !
            Un matin, la hemna que’u ditz : « Saps pas hòu ? Pareish qu’i a en Shalòssa de bèths país a véder... I vam ? » - L’aut, bonifaci, qu’acivada l’autò e que partan dab la biaça, au hasard deus camins ; que volèvan a près de cent a l’òra ! Lo temps hèit de comanda que’u hiquèva en pipiatge.
            Qu’arriban com aquò, a halets de motur, suus pitèrs de Monthòrt, on s’esmiraglan devant los tucs, las vinhas e los camps dorats au só d’estiu, devant los cluchèrs e clucheròts barrejats a pèrta de vista preu miei de las verdas campanhas, devant la montanha, sustot, qui tout au hons, acerà, trauquèva dens lo cèu, bèra com ua reina apelhada de blanc !... E qu’èran aquí, tot enlusits, e que badèvan com dus peishs den los jus de la padèra !
            Mes l’òra de disnar qu’arribà, e de tant qu’èran flacs que s’ac amassàn tot au tistèth, dincò la darrèra brigalha !
            Entà benlèu, la madama que’s hicà a bornir, en s’espiant de cap au son mossur :
            - Qu’aurés totun podut, ce’u disó, passà’t lo rasèr avant de partir ! Tè, tè, tè... tant vau benlèu los branons d’ua escoba sus tu ! »
            L’aut que s’ac avalà shens replica.
            Que tornàn aviar la machina per Mugron, Montaut, Sent Sever, e de cap entà Tartàs... Que s’arrestàn en un petit vilatge, manièra d’anar béver ua limonada entà’s tirar la prova deu còth. Que demandàn s’i avè un fratèr. Que’u disón quiò !
            Noste òmi, lavetz, lo chigarre au bèc e hardit com un pinsan, que se’n va en çò deu perruquèr véder se’u podèn apropiar. Aqueste que feniva d’abracar lo peu en un coishòt, qui se n’anà en pitsautant, en lo deishar los sòus !
            - E vos, mossur, ce’u demandà lo coifur ?
            - Une barbe, s’il vous plaît !
            - Sedetz-ve... que soi a vos de tira !
            Que’u noda un torshon fripat per suu còth, que’s gaha lo bòl, qu’i escopeish dehens e que’s hica a har chapar lo sablon...
            Lo mossur, austanlèu, que’s lheva deu sièti, que’s tira la servieta e que’u ditz, ariçat :
            - « Mais, monsieur, c’est dégoûtant, ce que vous faites là !... C’est donc l’usage du pays ? »
            - « Nani, mossur, ce’u respon l’aut... Mes, pr’amor qu’ètz un estrangèr que m’i soi avisat... entaus de ‘cí, ne preni pas tan de precaucions : que’us crachi directament sus la figura !... »
  R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°197 mai-juin 1985, p. 18)
 

 Las esclopetas deu Bertran

              Lo Bertran deu Bodigòt que partí, un dimars, entau marcat deu Mont. En arremontant per la plaça Sent Ròc que s’anà enténer un òmi qui s’esganurrèva a l’entorn d’un taulèr :
            - Avancez, mesdames et messieurs... Ici sabòts en vente libre... Qualité sans rivale !
            Tè, ce’s disó lo Bertran, ací qu’aurí lo menh ahar ! Qu’apréssam de l’ivèrn, e ne vorrí pas anar-me’n tot pèinud suus camins... Qu’apèra lo marchand :
            - Hèi, l’òmi ! Quant, aqueras esclopetas vernidas ?
            - Tres cents liuras !
            - Tres cents liuras ? E bé, hòu, n’i vatz pas vos, dab lo cuu deu gahon ! E se’vs balhèvi un paquet de tabac ?
            - Òh lavetz, que’ns poirem arranjar ! Dus cents liuras !
            E lo Bodigòt que s’emportà la marchandissa.
            Lo ser que ditz a la Janilha :
            - Espia, hòu, s’èi hèit ua bròja empleta ! Adara, au mensh que poirèi sortir chens paur de gorgossar, e que serèi gansolat !
            - Òc, ce’u respon era, e que parii que t’ès deishat plumar !
            - Plumar, jo ? Non pas, au doble ban, non ! En tot mercandejar, que m’i soi ganhat cent liuras !
            Lo dimenge d’aprés, en tornant de la messa, la hemna que ditz au Bertran :
            - Ditz donc, hòu ! Se uei e vòs disnar, vèn me har dus escalhs !
            E lo praubàs, qui tròp sabè çò qu’èra a casa saussa de lenca, que part entau costèr, doç com un anheron. Que’s tira la cauçura, e, conha, conha-tu, qu’apiòla un bèth braçat de bòi. Entà benlèu, la destrau que se l’eslurra sus un bronc de tausin, e que l’esbrigalha tot lo gran dit deu pè. Qu’apèra...
            La Janilha qu’arriba, e que se’u tròba sus ua soca de casse, blesme com un plat d’aiga, e dens ua laga de sang.
            - E adara, ce’u ditz, qu’as donc tu hèit, gran malestruc ?
            - Ah ! vivòste ! Qu’èi plan trabalhat, e que me l’aurèi ganhat, lo crostic !... Vèn me cuélher viste e d’abòrd un veiròt, puish, viague, un punh de sau, e compressas de lin. Ah ! que soi plan parat !
            E la Janilha, tota calma, que’u ditz com açò-tau :
            - Cara’t, alòm, cara’t ! N’as pas que mieitat mau ! urosament que t’avès tirat los esclòps !...
  R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°199 octobre-novembre 1985, p. 15)
 

 La mieja de la Catinon

            Lo mèste deu Shord que s’avè pres entà goja ua vielha Catinon qui comandèva en dauna, e qui s’èra dab jo, brolhat los papèrs, deu temps on èri còishe.
            Que’m rapèla tostemps que l’aví escarnida, e qu’i atrapai, en pr’aquò, un par de cohats on ne vedoi qu’estelas... Viste que gahai lo flisquet, en lo deishant un pam de nas, dont s’apercebó, e qui fení de’u har montar lo boridèr e la mostarda au mus !
            Maugrat tot lo son pendardèr, mantun que la planhè, pr’amor qu’èra shorda com ua cautèra descodada...
            Entà’s tirar las umors deu cervèth, que l’avèn conselhat de’s crompar ua tabaquèra, qui plenhèvi tot dissabte ser, entà har la setmana... Praube Shord ! Urosament per eth, ne vedè pas tot còp la becada qui cadè dens la sarta, o dens lo bolhon deu topin garburèr !... Mes la Catinon qu’avè bèth presar : arren n’i hesè, e que’s carrejèva lo mau...
            Un jorn de quatorze julhet, los republiquenhs de l’endret, qu’avèn hèit lo passa-rua, dejà but lo pinton, e borrat los petards de capit, de mortèr e de podra... ; Pom !!! – c’entenón entà benlèu. E, jo, com los auts, en sautant dens lo hum, que getèvi lo berret en l’èrt, en cridant com un pic-bòrni !
            Lo mèste deu Shord, shens s’aucupar de la senta Mariana, qu’èra partit amassar las tomatas ; e la goja, lo cotèth a la man, que pelèva los pòrs a la cosina entà la sopa de mijorn...
            « Tè, ce’s hica a díser com aquò, e seré donc vertat ?... E que part entau casau, en pitsautant com un pinsan...
            « Hèi, mèste, ce’u crida ; ne sabetz pas ? Ne soi pas mei shorda ! Que vieni d’enténer sonar au cluchèr, la mieja de dètz òras ! »
            Qu’èra lo pet deu canon !... – « Parlatz-me de vos, ce’u respon l’òmi, mes quan enténitz sonar l’òra, que m’ac torneratz díser !... »
            E la prauba Catinon qu’avó bèth esloishà’s las aurelhas, jamei las òras ne tringlàn... Shorda que damorà e shorda que morí ! 
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°205 octobre-novembre 1986, p. 17)
 

N’i a pas vaishèra dehens !

                 Un còp, lo Jausèp, en tornant deu marcat de Dacs, on avè hèit empletas, que monta com pòt dens la Paulina, e possa, possa-tu, que’s va apitar lo paquet sus la plansha qui sèrb entà de ‘quò, e sedé’s devant ua madama qui comença a bornir...
            - Çò que’vs manca a vos, ce’u hè lo Jausèp, en l’espiant tanben de còrnaclin ; que pagui, que’m pensi, entà estar au menh aise !...

            - Monsieur, regardez donc votre immense colis, ce’u respon l’auta ; il va tomber sur moi et... vous voyez la suite ?
            - Òh ! se n’i a pas qu’aquò, ce’u torna díser lo Jausèp, ne ve’n hècitz pas !... n’i a pas vaishèra dehens !... »
R. Lamaignère (bull. Notre Dame des Champs, n°207 février-mars 1987, p. 15)



[1] branons : brindille de brande(?) (graphie de l’auteur « branous »).

[2] « Notre Dame des Champs » est reconnaissante à Monsieur l’abbé Louis Lamaignère, ancien curé de Habas, qui nous permet d’avoir accès au trésor des poèmes et contes gascons de son frère.